خودسازی در قرآن و روایات

رقیه بانو


چکیده

مقدمه

مفهوم شناسی

ضرورت و اهمیت خودسازی

خودشناسی مقدمه خودسازی

راه های خودسازی یا تهذیب نفس

الف: راه پیشگیری

ب: پاکسازی و درمان

1ـ ریاضت نفس

2 ـ ترک تدریجی

3ـ همنشینی با خوبان

مراحل خودسازی

الف: مشارطه

ب:مراقبه

ج: محاسبه

د:معاقبه

راهکارهای عملی خودسازی

1ـ تبعیت از شریعت الهی

2ـ ذکر

2ـ روزه

آثار خودسازی یا تزکیه نفس

الف) آثار فردی خودسازی

1- جلب عنایت الهی

2- بخشش و عفو الهی

3- حضور فعال در اجتماع

ب)آثار اجتماعی خودسازی

1-اصلاح درونی مقدمه اصلاح اجتماعی

2- هدایت جامعه به سمت خیرات

3- جلب برکات و خیرات

4- امنیت و دفع ناگواریها

نتیجه

فهرست منابع

 

چکیده

خودسازی و تهذیب نفس از جمله مسائلی است که در شریعت مبین اسلام بسیار به آن سفارش شده است و تحقق هدف آفرینش انسان و به کمال رسیدن او نیز جز از طریق خودسازی و تهذیب نفس میسر نخواهد بود. به همین جهت در این نوشتار با استفاده از منابع نقلی، اعم از کلام الهی و روایات معصومین و نیز آثار دانشمندان اسلامی در حوزه اخلاق و تفسیر سعی شده جوانب مختلف این مسئله بررسی شود. هدف این نوشتار روشن نمودن این مطلب است که انسان چگونه خودش را تزکیه کند و راههای آن را چگونه در زندگی پیاده کند.

مقدمه

بحث خودسازی و تزکیه نفس در بین تعالیم اسلامی جایگاه ویژه­ای دارد و در منابع اسلامی توصیه های گهرباری در مورد راه­های مبارزه با هواهای نفسانی و درونی ارائه شده است. قرآن کریم روی این مسئله تکیه زیادی دارد. زیرا هر اندازه هم شخص درس بخواند و عالم شود اگر غیر مهذب باشد نه تنها مسیر کمال را نپیموده و انسان مفیدی نخواهد بود، بلکه به مراتب زیانش بیشتر از یک شخص تحصیل نکرده است. آمدن پیامبران هم به همین منظور بوده که راهنمایی باشند برای خودسازی انسان و در این راه هر کس خود باید اقدام کند و با توسل و یاری جستن از خداوند متعال در این راه گام بردارد.

در این نوشتار با استمداد از کلام وحی و معصومین علیهم السلام سعی شده راه های خودسازی، عوامل آن و آثار فردی و اجتماعی آن تبیین شود و این مسئله روشن گردد که خودسازی و تهذیب نفس مقدمه و راه رسیدن به کمال حقیقی انسانی است.

مفهوم شناسی

خودسازی در این نوشتار معادل با واژه «تزکیه نفس» است. «تزکیه» مصدر «زکی» است و در لغت به معنای پاکیزه و طاهر کردن، اصلاح و شایسته گردانیدن، می­باشد.[1] بر این اساس،  «تزکیه نفس» به معنای به معنای تهذیب اخلاق و خود را  به محاسن اخلاق آراستن می باشد.[2]

ضرورت و اهمیت خودسازی

خودسازی و تهذیب نفس از جمله مسایل مهمی است که فراوان مورد تأکید و توجه آیین مقدس اسلام قرار گرفته است و نقش محوری و اساسی در رسیدن انسان به مدارج عالی انسانی و کمالات اخلاق را دارد. قرآن کریم تزکیه و تهذیب نفس را عامل رستگاری و راه وصول به سعادت معرفی کرده است و فساد اخلاق را منشأ رذالت­ها و بدبختی­ها و مایه زیان می شناسد. «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاهَا ­* وَقَدْ خَابَ مَنْ دَسَّاهَا»[3]،. (به حقیقت که رستگار شد آن کس که خود را از هر ناروا و پلیدی پیراست و زیان کار شد آنکه به زشتی و ناروا آلوده گشت.)

از این آیه می توان استفاده کرد که نفس انسان قابلیت تزکیه و نیز آلودگی را دارد و این دو با انتخاب و اختیار انسان انجام می پذیرد. او اگر خواست نفس خویش را پاکیزه قرار می دهد و اگر نخواست آن را آلوده می سازد.[4]

در روایات فراوانی به طور مکرّر دعوت به پیکار با تمایلات نفسانی شده و از این عمل به عنوان جهاد اکبر یاد شده است. پیامبر اکرم (ص) فرمود: «المجاهِدُ مَن جاهَدَ نَفسَهُ فی الله عزَّوجلَّ».[5] (مجاهد کسی است که در راه خدا با نفس خویش پیکار نماید.) هم چنین امام علی علیه السلام در این خصوص می فرماید: «غایۀُ المجاهدَۀِ اَن یُجاهدَ المرءُ نفسَهُ».[6] (منتهای مجاهدت این است که انسان با نفس خویش مبارزه کند.)

ایشان همچنین در باب اهمیت تزکیه نفس فرمودند: «آن کس که خود را رهبر مردم می داند بر او است که پیش از تعلیم دیگران به آموزش خویش بپردازد و بایستی پیش از آنکه به زبان تعلیم دهد عملاً مردم را با پروردگار آشنا سازد و آن کسی که به ادب و آموزش خویش پرداخته و به خود سازی کمر همت بسته است، به احترام سزاوارتر است از آن کسی است که دیگران را تعلیم و تربیت کند.»[7]

خودشناسی مقدمه خودسازی

با خودشناسی انسان می تواند به ارزیابی و تحلیل درستی از صفات و استعدادهای خود دست یابد و در نتیجۀ آن، خصلت­های ناروا را از خود دور کرده و در صدد تقویت جنبه های مثبت خود باشد. در نتیجه می توان گفت از توجه انسان به خود، برای خودسازی انگیزه ایجاد می شود همچنانکه در روایتی آمده است: «مَن عرَف نفسَهُ جاهدَها و مَن جَهَلَ نفسَهُ اهمَلَهَا»[8] کسی که نفس خود را شناخت با آن جهاد می کند و کسی که آن را نشناخت از خودسازی کوتاهی می کند.

مقصود از خودشناسی آن است که انسان با درون نگری و خودکاوی و تأمل در وجود خویش و ابعاد آن و کشف استعدادها و نیروهای درونی و تمایلات و کشش­های باطنی، هدف واقعی آفرینش و کمال نهایی و راه رسیدن به آن را بشناسد. این مسئله از جمله دستورات حکیمانه ای است که هم انبیاء و ائمه معصومین علیهم السلام به بشر ابلاغ کرده­اند و هم عرفا و حکمای بزرگ جهان آن را به زبان آورده اند.

بی جهت نیست که امام علی علیه السلام خودشناسی را برترین علوم معرفی کرده و فرموده اند: «أفضلُ المَعرفۀِ معرفۀَ الانسان نفسه».[9]  (برترین شناخت، خودشناسی است.)

 

راه های خودسازی یا تهذیب نفس

الف: راه پیشگیری

راه پیشگیری و جلوگیری از نفوذ رذائل اخلاقی سهل ترین راه تهذیب نفس است. پیش از آنکه انسان به گناهان و رذائل اخلاقی آلوده شود، از صفا و نورانیت فطری برخوردار است و برای انجام کارهای خوب و تخلق به اخلاق نیک آمادگی بیشتری دارد. در این باره علی علیه السلام فرمودند: «غالب الشَّهوۀ قبل قوة ضراوتها»[10] (بر هوای نفس خود غلبه کن قبل از آنکه نیرومند گردد.) زیرا اگر هوای نفس قوی شد، تو را مغرور خود می­سازد و به هر طرف که خواست می کشد و در آن صورت نمی توانی در برابرش مقاومت نمایی.

ب: پاکسازی و درمان

بعد از اینکه رذائل اخلاقی در وجود انسان لانه کرد، راههایی وجود دارد که می توان به وسیله آنها با رذائل اخلاقی مقابله نمود. در اینجا به قسمتی از آنها اشاره می نماییم.

 

1ـ ریاضت نفس

یکی از راههای خودسازی، تمرین کارهای شایسته و دوری از کارهای ناشایسته است. مثلاً کسی که بخیل است خود را به انفاق عادت دهد و اگر ترسو است خود را در معرض چیزهایی قرار دهد که از آنها می ترسد. همچنانکه علی علیه السلام در مورد مقابله و زدودن رذیله ترس می فرماید: «اذا هبتَ من امر فَقَع فیهِ»[11] (هنگامی که از چیزی ترسیدی خود را در معرض آن قرار بده.)

2 ـ ترک تدریجی

برخی بزرگان در مورد شیوه مبارزه با صفات زشت و تزکیه نفس می فرمایند:

«اگر آن همت و توان را در خودمان سراغ نداریم که یک مرتبه همه گناهان را ترک کنیمِ، می توانیم تصمیم بگیریم این عمل را تدریجاً انجام دهیم، ابتدا به عنوان آزمایش، از ترک یا چند گناه شروع کنیم و آنقدر ادامه می دهیم تا در مورد ترک آنها بر نفسمان پیروز گردیم و ریشه آنها را قطع کنیم و تا پیروزی نهایی ادامه می دهیم در عین حال کاملاً مراقبت کنیم مبادا گناهان متروکه دوباره تکرار شوند. معلوم است که با ترک هر گناهی به همان مقدار نفس اماره و شیطان تضعیف می شوند. هر شیطانی که بیرون رود فرشته ای جایگزینش می گردد و هر نقطه سیاه و گناهی که از صفحه دل زائل گردد به همان مقدار بر سفیدی و نورانیتش افزون می شود.[12]

3ـ همنشینی با خوبان

هم نشینی با خوبان موجبات اصلاح نفس و خودسازی را در انسان فراهم می سازد. انسان موجودی است اثرپذیر و بسیاری از صفات و رفتارش را از انسانهای دیگر فرا می گیرد و در واقع همرنگ آنها می شود. دوستی با افراد فاسد، انسان را به فساد می کشد. در این مورد علی علیه السلام فرمودند: «انسان نباید با شخص فاسق و گناهکار دوستی کند. زیرا دوست گناهکار کارهای بدش را خوب جلوه می دهد و میل دارد دوستانش همانند او باشند».[13]

بنابراین کسی که در صدد تهذیب نفس است اگر دوستان و هم نشینان بدی دارد باید از آنها دوری نماید و در مقابل هم نشینی با صالحان و افراد خود ساخته، در انسان انگیزه خودسازی ایجاد می کند. در این خصوص امام سجاد علیه السلام فرمود: «مجالس الصّالحین داعیۀ الی الصّلاح».[14] (مجالس مؤمنین دعوت کننده انسان به سوی صلاح است.)

مراحل خودسازی

علمای اخلاق برای خودسازی یک برنامه چهارمرحله­ای پیشنهاد داده­اند که عبارت است از:

 

الف: مشارطه

از گامهای بلندی که می­توان برای تهذیب اخلاق برداشت، آن است که انسان با خود شرط کند تا برخلاف فرموده خدا رفتار نکند و واجبات را انجام دهد و با صفات رذیله مبارزه نماید. نمازهایش را در اول وقت بخواند. سخن بیهوده نگوید و امثال این موارد. از بعضی از دعاهای امام سجاد علیه السلام بر می آید که آن بزرگوار عنایت خاصی به مساله «مشارطه» داشتند حضرت در دعای 31 می فرماید: «یا ربِّ شرطی الاَّ اعودَ فی مکروهَکَ ... جمیع معاصیکَ» (پروردگارا شرطی در پیشگاه تو کرده ام که به آنچه دوست نداری، باز نگردم و تضمین می کنم به سراغ آنچه که تو مذمت کردی نروم و عهد می کنم که از جمیع گناهانت دوری گزینم.)[15]

ب: مراقبه

مراقبه به این معناست که انسان همواره اعمال و گفتار خویش را تحت نظارت و کنترل خویش در آورد از خویش مراقبت کند تا در دام گناه نیفتد و از صراط مستقیم خارج نگردد. چنین انسانی خواب و خوراک، گفت و شنود و تمام رفتارهای خود را زیر نظر می گیرد و به شدت از خود مراقبت می کند تا کوچک ترین خطایی از او سر نزند در این باره امام علی علیه السلام فرمود: «إجعل نفسَکَ علی نفسک رقیباً»[16] (نفس خویش را مراقب خود قرار بده)

یکی از وظایف مهمی که به هنگام مراقبه باید همواره در نظر داشته باشیم این است که خداوند را ناظر اعمال خود بدانیم، چون خداوند در قرآن می فرماید: «إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلَيْكُمْ رَقِيبًا»،[17] به درستی که خداوند مراقب اعمال شماست.

ج: محاسبه

محاسبه آن است که انسان باید وقتی را برای محاسبه آنچه انجام داده تخصیص دهد تا در آن از خویش بپرسد که امروز و این هفته و این ماه چه کرده­ای؟ طاعتت چیست و گناهانت کدام است و اعمال صالح و حسناتت به چه میزان رسیده است. قرآن می فرماید: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَلْتَنْظُرْ نَفْسٌ مَا قَدَّمَتْ لِغَدٍ»، (حشر/18). (ای کسانی که ایمان آورده­اید، بنگرید که برای خود چه چیزی را پیش فرستاده­اید.)

و همچنین از امام صادق علیه السلام روایت شده است: «حاسبوا أنفسَکُم قبلَ ان تُحاسَبوا»[18] به حساب خود رسیدگی کنید، قبل از آنکه به حساب شما برسند.

د: معاقبه

مراقبه آن است که اگر انسان بعد از مرحله محاسبه معلوم شد آنچه را که با خود و خدای خود شرط کرده بود انجام دهد و یا ترک کند، در آن کوتاهی و تقصیر کرده خود را سرزنش و مواخذه نماید تا بتواند بدین وسیله بر نفس خود مسلط شود. و در جهت خودسازی گام بردارد. اگر معاقبه و مجازاتی در مقابل کارهای خلاف وجود نداشته باشد. محاسبه سودی نخواهد داشت، بلکه سبب جرأت و جسارت بیشتر بر گناه می شود.[19]

راه­کارهای عملی خودسازی

کارهایی که به واسطه آنها می توان به تهذیب نفس پرداخت و در امر خودسازی به کار می­آیند متعدد می باشد که در این تحقق به چند عوامل اشاره می­کنیم.

 

1ـ تبعیت از شریعت الهی

از جمله اقدامات اولیه جهت خودسازی قرار دادن وجه کلی قلب به سمت خدا و دین و شریعتی آسمانی وی است. خداوند در قرآن می فرماید: «فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفًا فِطْرَةَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا»، (روم/30).

خداوند با فرستادن خاتم انبیا و قرار دادن کتاب آسمانی و شریعت در دست آنها بر بشریت منّت نهاد تا ایشان آیات خدا را برای آنان بخواند و از این طریق آنها را پاکیزه و تهذیب کنند، ایمان و دوستی خدا را در دلها زنده سازند و امانت و صداقت را به آنها بیاموزند. مقصود از آیین حنیف در این آیه که آفرینش انسان بر روی آن استوار شده همان «آیین توحید» و خداجویی است. این آیه با صراحت کامل هر نوع انحراف از جادۀ توحید را مخالف فطرت انسانی دانسته است. امام صادق علیه السلام آیه را چنین تفسیر می فرماید: «فطَرَهم علیَ التَّوحید».[20]

لذا هر آنکه به دنبال تهذیب نفس و خودسازی است، باید بداند که اولین قدم در این مسیر گردن نهادن به شریعت و احکام الهی و داخل شدن در جرگه مؤمنین است. ما دامیکه انسان فرمان و دستورات حق را به گردن نگیرد و در مقابل آن خاضع نگردد، مخالف فطرت خویش گام نهاده است و به تهذیب صحیح نفس نائل نمی گردد.

2ـ ذکر

یکی دیگر از راه های رسیدن به قرب الهی ذکر و یاد خداست که انسان با ذکر از افق ماده اوج گرفته و به عالم معنا و معنویت قدم می گذارد و کامل می شود.

ذکر نقطه شروع حرکت به سوی تکامل و تقرب الی الله است، انسان سالک با ذکر، خود را به مبدأ اعلی نزدیک می نماید. البته باید این ذکر دائمی باشد و هم به زبان خدا را یاد نماید و هم با قلب و دل توجه تام به خداوند داشته باشد. قرآن مجید در مورد کسانی که صاحبان خرد و اندیشه هستند، می فرماید: «الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِهِمْ»[21] ( اینها کسانی هستند که هیچ موقع خداوند را فراموش نمی کنند، و در تمام حالات یاد خدا هستند)

امام صادق علیه السلام می فرماید: «پروردگار عالم در همه واجبات و مستحبات به حدّ معینی اکتفا نمود؛ نماز را در پنج نوبت و روزه را در یک ماه مقرر داشته ... برای هر کدام مقدار معینی قرار داده است به جز ذکر الهی که در قرآن کریم حدّی ندارد: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْرًا كَثِيرًا * وَسَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَأَصِيلًا»[22][23]

و نیز در روایت دیگر فرمودند: «مَن کانَ ذاکر للهِ عَلی الحقیقۀِ فَهُوَ مطیعُ وَ مَن کانَ غافِلاً فَهوَ عاصٍ».[24] «هر کس که واقعا ذاکر خدا باشد مطیع او نیز خواهد بود و هر کس که غافل باشد گناهکار است».

پس معلوم می شود که ذکر حق دل را صفا و روشنی می بخشد و محبوب خدا می گرداند و از اسارت نفس می رهاند و حبّ دنیا را از دل می راند و خانه را برای ورود صاحب خانه آماده می سازد، و بهتر از ذکر دوام برای معایب نفس و راهبری نیکوتر در معارف الهی پیدا نمی شود.

2ـ روزه

یکی از عبادت های بسیار بزرگی که در تزکیه و تهذیب نفس و خودسازی آثار فراوانی دارد روزه است.

در روزه دو مؤلفه مهم برای خودسازی از ناحیه شارع مقدس لحاظ شد است که یکی از سنخ ترک است و دیگری از سنخ انجام. آندو عبارتند از:  

اول: خودداری از مبطلات روزه از جمله خوردن و آشامیدن و دوری از عمل جنسی و هم چنین دروغ بستن به خدا و رسول او.

دوم: خلوص نیت و قصد قربت که به منزله روح این عبادت است. روزدار با ترک گناهان، نفس اماره را مهار کرده و به اختیار خود در می­آورد. لذا ماه رمضان دوران جهاد و تمرین و کفّ نفس از بسیاری اعمال و رفتار ناپسند و خلاف شرع و عرف و دوران جهاد با نفس و مبارزه با هواهای شیطانی است.[25]