فاطمه رضوانی
فعالیتهای تربیتی امام سجاد(علیهالسلام)
الف) ارائهی الگوی عملی عبادت وبندگی
2) آزاد کردن بندگان در راه خدا
ج) تبیین معارف الهی در قالب دعا
- تشویق به امر به معروف و نهی از منکر:
- دعا جهت نزول باران و رفع خشکسالی:
4- ابعاد سیاسی صحیفه ی سجّادیه
- تأکید بر صلوات بر محمد و آل محمد (صلیاللهعلیهوآلهوسلم)
از جمله آثار و منابع گرانقدر شیعی که از قرن اول هجری بر جای مانده، کتاب صحیفهی سجّادیه است که حاوی نیایشهای وجود مقدس امام زین العابدین (علیهالسلام) میباشد. این کتاب علاوه بر دعا و نیایش، مباحث دیگری از جمله مباحث کلامی، فلسفی، عرفانی، اجتماعی را در برگرفته است که در قالب دعا به پیشگاه حق مطرح گریده است. نوشتار حاضر ابتدا به برخی ویژگی های شکلی این اثر ارزشمند پرداخته و آنگاه با بررسی محتوایی به برخی از مهمترین موضوعات مطرح در آن اشاره کرده است.
دعا و نیایش یکی از برنامه های عملی در رهبری اسلام است که هم برای نجات از مفاسد اخلاقی و تقویت تصمیم و ترک عادت های خطرناک بسیار مفید است و هم اجتماع را، بیدار کرده و روشنگر می سازد. دعا علاوه بر ثمرات فردی، مایه ی رشد و تعالی جامعه نیز می شود و یک نوع فعالیت فرهنگی محسوب می گردد. استفاده از این روش، در حیات و زندگانی زمان امام سجاد (علیهالسلام) نمود بیشتری دارد، چرا که اختناق حاکم بعد از شهادت امام حسین (علیهالسلام) که به دست حکومت فاسد یزید ایجاد شده بود و رعب و وحشت را بر مردم مستولی کرده بود، ایجاب میکرد تا از این روش برای تبلیغ فرهنگی و تربیتی و حفظ دین، بهره گرفته شود.
صحیفهی سجادیه که مشتمل بر 54 دعا از وجود مقدّس امام سجاد (علیهالسلام) است، یکی از غنی ترین منابع اسلامی برای بیان معارف و وظایف شیعیان می باشد.
مناجات های صحیفه، در حقیقت نجوای علم و اخلاق و عقیده و سیاست است. با روح موحدان و مناجات هایی که در محراب عبادت و میدان جهاد و صحنه ی مبارزه، با شیطان های درونی و بیرونی است. دعاهای صحیفه، با ذخایر معرفتیش، نمودی کامل و ارزنده از هنر تبلیغ و هدایتگری می باشد. اهمیت شناخت و لزوم مطالعه ی این موضوع، زمانی روشن تر می گردد که بدانیم گروهی از مورخان و نویسندگان بر این باورند که امام سجاد (علیهالسلام) پس از واقعه ی جانگداز عاشورا، از امور اجتماعی و سیاسی کناره گرفتند و به مسائل عبادی و شخصی خود روی آوردند و نه تنها
نسبت به خلفای بنی امیه هیچ گونه اعتراضی از خود نشان ندادند بلکه از مطیع ترین و محبوب ترین افراد نزد دستگاه حاکم بود.
این تحقیق بر آن است تا با آشنا کردن ابعاد مختلف صحیفهی سجادیه، روشن سازد که امام(علیهالسلام) با استفاده از ابزار دعا در این ابعاد نیز حضور پررنگ داشته است.
امام سجاد (علیهالسلام)، فرزند برومند حسین بن علی بن ابی طالب (علیهالسلام)، بنا بر قول مشهور در نیمه ی جمادی الآخر سال 38 هـ . ق دیده به جهان گشودند.[1] آن حضرت دو سال از دوران امامت امام علی (علیهالسلام)، ده سال از امامت امام حسن (علیهالسلام) و ده سال از امامت پدربزرگوارشان امام حسین (علیهالسلام) را درک کردند و پس از آن، به مدت 34 سال امامت و هدایت جامعه اسلامی را برعهده داشتند.[2] نام آن بزرگوار «علی»، کنیه ی مشهورشان «ابوالحسن» و لقب های معروفشان «زین العابدین»، «سید العابدین» و «سجّاد» است.[3] ایشان در طول حیات پربرکت خود و در راستای رسالت هدایت مردم به سمت فلاح و رستگاری اقدامات فراوانی را جهت تهذیب و تربیت دینی مردم و شیعیان انجام دادند و با استفاده از امکانات تبلیغی موجود به نحو غیرمستقیم نقش مهمی را در حفظ کیان شیعه و تبلیغ تعالیم اهل بیت به انجام رساندند. در ادمه به برخی از اقدامات تربیتی و تبلیغی این امام همام اشاره میکنیم.
بدون شک از جمله عوامل مهم جهت تربیت اخلاقی فرد و اجتماع، وجود نمونه و الگوهایی است که با عمل و منش خویش مردم را به سمت اخلاق و دین رهنون میشوند. امام سجاد (علیهالسلام) در میدان عبادت و بندگی خداوند، به حدی پیش رفتند که ایشان آقا و زینت عبادت کنندگان نام نهادند و افرادی چون زهری، که از علمای درباری بود، نسبت به عبادت و خلوص آن حضرت عشق می ورزید و در مورد او گفته شده است: «هر گاه نام علی بن الحسین برده می شد، زهری گریه می کرد و می گفت: زین العابدین»[4]
ایشان به قدری در پیشگاه خداوند پیشانی بر خاک ساییدند که همه ی مواضع سجده شان پینه بسته بود و به همین دلیل، آن بزرگوار را «ذوالثّفنات» نامیدند.[5]
وقتی امام (ره) می خواستند وضو بگیرند، رنگ چهره شان دگرگون می شد و چون علت را از ایشان جویا می شدند، می فرمودند: «آیا می دانی در مقابل چه کسی می خواهم بایستم؟» و چون یکی از کنیزان ایشان خواست تا توصیف کوتاهی درباره ی آن بزرگوار به عمل آورد، گفت: «من هیچ گاه روز برای ایشان طعامی نیاورده و شب بستری برای ایشان نگسترده ام[6]».
گرچه یکی از ابعاد عبادت های امام (علیهالسلام) بعد شخصی و فردی بود و هدف از انجام آن ها رسیدن به عالی ترین درجات قرب الهی است، اما ورای آن، هدف بزرگتری توسط آن حضرت دنبال می شد و تأثیرات عمیقی بر روشنگری افراد در سطح اجتماع داشت. مردم در اجتماعی که هر روز حاکمانش ایشان را به دنیاگرایی و پیروی از امیال و هواهای نفسانی فرا میخوانند، با مشاهده ی اعمال و رفتار امامان معصوم(علیهمالسلام) به آن ها اقتدا کرده، به صراط مستقیم رهنمون می شدند و به این باور می رسیدند که پیشوا و رهبر جامعه ی اسلامی باید کسی هم چون امام سجاد (علیهالسلام) باشد، از این رو، این عمل امام (علیهالسلام) بستر مناسبی برای مبارزه با حاکمان جبّار اموی را فراهم می آورد.
هنگام ظهور اسلام، بردگی در سراسر جهان آن روز ـ حتی در مهد تمدن آن زمان یعنی یونان و روم ـ رواج داشت، و چون لغو چنین پدیده ی گسترده ای به یکباره مقدور نبود، اسلام با استفاده از راهکارهای مختلف زمینه ی لغو تدریجی آن را فراهم ساخت. به عنوان نمونه، آزاد سازی بردگان را آن چنان دارای ارزش و ثواب و فضیلت معرفی کرد که در روایات ما بسیاری از اعمال صالح، از نظر کثرت ثواب و فضیلت به آزاد کردن بردگان تشبیه شده است و از این طریق مسلمانان به این کار تشویق شده اند.[7]
در بررسی زندگانی امام چهارم نیز موضوع آزاد سازی بردگان به چشم می خورد اما دامنه و سطح این عمل به حدی وسیع است که امام چهارم در این کار انگیزه های والاتری داشته است. دقت در این زمینه نشان می دهد که امام از این اقدام نظر تربیتی و انسانی داشته است، بدین معنا که بردگان را خریداری کرده مدتی تحت آموزش و تربیت قرار می داد و سپس آزادشان می کرد و آنان به صورت انسان های نمونه به فعالیت فرهنگی و تربیتی می پرداختند و پس از آزادی نیز ارتباطشان با امام قطع نمی شد.[8]
علی بن طاوس ضمن اعمال ماه رمضان می نویسد:
«علی بن الحسین (علیهالسلام) شب آخر ماه رمضان بیست نفر برده را آزاد می کرد و می گفت: خداوند در هر شب رمضان هنگام افطار هفتاد نفر از اهل دوزخ را از عذاب آتش آزاد می کند»[9]
امام سجاد(علیهالسلام) بردگان سیاهپوست را با وجود آنکه به آنان نیاز نداشت، می خرید و آنان را در مراسم حج به عرفات می آورد و آن گاه که به سوی مشعر کوچ می کرد، آنان را آزاد می کرد و جوایز مالی به آنان می داد.[10]
امام با این برنامه در واقع یک کانون تربیتی به وجود آورده بود: بردگان را خریداری کرده، مدتی آنها را تحت تعلیم و تربیت قرار می داد و پس از آنکه آن ها را آزاد می کرد، هر کدام یک فرد تربیت شده و الگو برای دیگران بودند. آنان پس از آزادی نیز پیوند معنوی خود را با امام قطع نمی کردند و به سهم خود دیگران را تحت پوشش تربیتی قرار می دادند. این برنامه ی امام، با توجه به محدودیت هایی که او در ارشاد و هدایت مستقیم جامعه با آن روبه رو بود، بسیار در خور توجه و بررسی است.[11]
دعا پیوندی معنوی میان انسان و پروردگار است که اثر تربیتی و سازندگی مهمی در روح انسان دارد. عصر امامت حضرت سجّاد، عصری بود که اختناق و خفقان سراسر جامعهی اسلامی را فرا گرفته و حاکمان اموی، امام (علیهالسلام) را خانه نشین کرده و در خانه ی ایشان را به روی شیعیان بسته بودند و نمی گذاشتند مردم از معارف الهی حضرت استفاده کرده، از نور تعالیم قدسیه اش روشنایی بگیرند و در طریق خداشناسی، از گردنه های سخت به راحتی عبور کنند. ولی امام (علیهالسلام) هم چون دیگر امامان معصوم (علیهمالسلام)، دست از رسالت خویش برنداشتند و به حکم آگاهی به تمام روش های بیانی و کلامی، بهترین وسیله را برای نیل به اهداف عالی خود و نجات انسان ها از فرو رفتن در منجلاب جهل و گمراهی به کار گرفتند؛ مردم را در برابر اعمال جبّاران ستمگر، که از راه حق منحرف گشته، آگاه می کردند.[12]
این شیوه ی در قالب «دعا و مناجات» متجلّی گشت که بی شک، حتی از جهاد با شمشیر و نبرد با سلاح گرم، مهم تر و مؤثّرتر بود؛ چرا که امام (علیهالسلام) با این سبک بیان، تمام اندیشه ها را به خود جلب کردند و توانستند جلوی برنامه های اموی را بگیرند.[13] مهمترین منبعی که در بردارندهی این دعاهای انسانساز و بیدارگرانهی حضرت میباشد، صحیفه سجادیه است که بر تارک منابع و آثار برجای مانده از امامان معصومین(علیهمالسلام) می درخشد.
مجموع دعاهای امام سجاد به نام «صحیفهی سجادیه» معروف است که پس از قرآن مجید و نهج البلاغه، بزرگترین و مهم ترین گنجینه ی گران بهای حقایق و معارف الهی به شمار می رود، به طوری که از ادوار پیشین از طرف دانشمندان برجستهی ما «أخت القرآن»، «انجیل اهل بیت (علیهالسلام)» و «زبور آل محمد (علیهالسلام)» لقب گرفته است.[14]
صحیفه ی سجّادیه گذشته از این که شامل راز و نیاز با معبود و بیان حاجت در پیشگاه وی می باشد، دریای بی کران از علوم و معارف اسلامی است که ضمن آن، مسائل عقیدتی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و برخی از احکام شرعی و قوانین طبیعی در قالب دعا مطرح شده است. در اهمیت و ارزش این دعاها همین بس که علاوه بر شیعیان، اهل سنّت نیز این ادعیه را در کتاب های خود آورده اند.[15] این حاکی از آن است که این دعاها در درون جامعهی آن روز نفوذ خاصی داشته، چندان که هر دو فرقه، از آن ها به عنوان راهی به سوی خدا و ربطی میان خالق و مخلوق استفاده می کرده اند.
به دلیل اهمیت و اعتبار کم نظیر صحیفهی سجادیه در تاریخ اسلام، شرح های بسیاری بر این کتاب به زبان های عربی و فارسی نوشته شده است. مرحوم علّامه شیخ آقا بزرگ تهرانی، در کتاب ارزشمند الذریعه قریب پنجاه شرح بر صحیفه ی سجّادیه ذکر کرده است.[16] امامان معصوم (علیهمالسلام) و خاندان آنان نسبت به صحیفه ی سجّادیه عنایت خاصّی داشته اند و شیعیان آن را به سندهای متعدد روایت کرده اند.[17] و بر نوشتن، تعلیم و تدریس آن همّت گماشته اند.
علاوه بر این، عده ای از علمای شیعه به تفحّص در کتب پرداخته اند تا دعاهای دیگری از امام سجّاد، که در صحیفه ی سجادیه ی مشهور نیامده، را جمع آوری نمایند که در نتیجه، صحیفهی سجّادیه ثانیه، ثالثه، پدید آمده است که مجموعاً با صحیفهی سجادیه ی مشهور، شش صحیفه می شوند و برخی از آن ها بیش از 180 دعا را شامل می شوند.[18] صحیفه ی سجادیه ی (معروف) مشتمل بر 54 دعاست که موسوم به «صحیفه ی کامله سجّادیه» است.[19]
صحیفه سجادیه کامله، مجموعه ای از 75 دعا ونیایش بوده است که امام سجاد املا کرده و امام باقر(علیهالسلام) و برادرش زیدبن علی آن را در دو نسخه نوشته اند. زید بن علی نسخه هایی که در اختیار داشته برای حفاظت از آن به متوکل بن هارون می دهد.[20] متوکل از اصحاب امام صادق (علیهالسلام) است و می گوید: «از من 11 دعا ساقط شده و من 64 دعا را روایت می کنم»[21]
متوکل مجموعه ای را که در اختیار داشته به امام صادق (علیهالسلام) عرضه کرده و با نوشته امام محمد باقر مقابله می کند و هیچ تفاوتی بین آن ها نمی یابد. او از مجموع 75 دعای صحیفه، 64 دعا را می نویسد که در مجموعه حاضر تنها 54 دعای آن موجود است.[22] اما در خصوص سند صحیفه اشکالاتی از سوی رجالیون عنوان شده که عبارتند از:
1) ابوالفضل محمد شیبانی تضعیف شده است.
2) وضعیت راوی اصلی صحیفه متوکل بن هارون نیز مجهول است.[23]
زیرا شیخ طوسی و نجاشی در کتاب های خود یا وی از این مرد به عنوان یکی از اصحاب ائمه ذکر نکرده اند، به این ترتیب صحیفه سجادیه در بین متقدمان از توجه کافی برخوردار نگشت و به مدت چند قرن در بین علمای شیعه متروک بوده و کمتر مورد استفاده قرار گرفته است[24] تا اینکه مجلسی اول بر اساس رویایی که دید به رواج و نشر آن اهتمام ورزید[25]، با همهی این ها صحیفه سجادیه به بررسی سندی نیاز ندارد زیرا:
1) علمای امامیه بر تواتر آن اتفاق نظر دارند مانند: عالم بزرگوار الهی قمشه ای، صاحب ریاض السالکین.
2) فصاحت و بلاغت صحیفه حاکی از این است که نمی تواند کلام غیر معصوم (علیهالسلام) باشد. با توجه و دقت در متن صحیفه سجادیه می توان پی برد که متن صحیفه سجادیه بسیار منظم و منسجم است و می توان اذعان کرد که سبک متین و یک دست و ساده صحیفه سجادیه یکی از منسجم ترین و روان ترین متون عربی محسوب می شود.
نیایش های صحیفه کامله با حمد خدا و نعمت رسول، درود بر حاملان عرش و ملائک مقرب و پیروان پیامبر و مؤمنان در چهار دعای آغازین طلوع می کند. بعد از آن به بیان لطیفی از رابطه انسان با خدا از یک سو و رابطه خدا با انسان از سوی دیگر، رابطه انسان با خویش و جامعه در طول و عرض این دو شکل می گیرد و تداوم می یابد.[26]
نکته مهم و اساسی در صحیفه سجّادیه پیوند و همبستگی بین خواسته های معنوی و خواسته های دنیوی و وحدت این دو پدیده است. چه آنکه در کمتر ادعیه ای می توان این دو را همسنگ و هم ردیف و همسان یافته به نحوی که نتوان آن ها را از هم تفکیک کرد.
این کتاب به منزله ی دائرهی المعارف علوم بشری است که آنچه انسان برای سعادت خود بدان نیاز دارد، در آن یافت می شود از اصول اعتقادات، احکام و فروعات دین، معارف توحیدی و عرفانی، اخلاقیات و مسائل اجتماعی و سیاسی. در ادامه به بعضی از این معارف اشاره می شود:
در عصر امام سجاد(علیهالسلام) به واسطهی فتوحاتی که به دست خلفا و حکام بنی امیّه صورت گرفت، زمینه هایی برای راه یابی فرهنگ و تمدن های ملت های بیگانه به سوی سرزمین اسلامی فراهم گردید و افکار و عقاید گوناگونی از این طریق وارد حوزهی اسلامی شد. از سوی دیگر، منافقان به دلیل منافع شخصی، به ظاهر مسلمان شده، به نشر افکار منحرف و شبهات گوناگون مشغول بودند. این مسائل موجب شد که جامعهی اسلامی به دلیل فاصله گرفتن از اهل بیت (علیهالسلام) از لحاظ اعتقادات الهی دچار انحطاط و سقوط فکری گردد.
امام سجاد (علیهالسلام) نیز برای مقابله با افکار انحرافی عصر خویش، به تبیین اندیشهی اصیل اسلامی پرداختند و در قالب دعا، اصول اعتقادی اسلام را به روشی صحیح معرفی کردند.[27] که مهمترین آنها را می توان در عناوین زیر برشمرد:
امام سجاد (علیهالسلام) بالاترین معارف توحیدی را در قالب دعا به انسان های حقیقت جو و پیروان خویش ارائه می دهند و در آن، ذات مقدّس الهی را از هر گونه تشبیه به مخلوقات و هر نوع عیب و نقصی پاک و مبرّا می سازند. نمونه ای از این دعاها چنین است:
«پروردگارا، حمد و ستایش مخصوص توست، ای پدید آورنده ی آسمان ها و زمین ای صاحب بزرگی و احسان کامل، ای مالک و مهتر مهتران، ای خدای هر پرستنده ...»[28]
و در دعای سی و پنجم می فرمایند:
«تو یگانهی یکتای بی نیازی که نزاده ای و زاده نشده ای و هیچ کس همانند و همتای تو نبوده است».[29]
امام سجاد (علیهالسلام) در بین دعاهای خویش، با جملات کوتاه ولی عمیق و پرمحتوا، دومین اصل اعتقادی اسلام را چنین معرفی می فرمایند:
«و دانستم که در حکم و فرمانت، ستمی و در انتقام و به کیفر رساندنت، شتابی نیست، و جز این نیست که کسی شتاب می کند که از گذشت وقت کار بترسد.... »
«با بزرگواری و بخشش خود، با من به مهربانی رفتار کن و با دادگری ات به استحقاق رفتار کن»[30].
علاوه بر صلوات بر محمد و آل محمد در ابتدا، میان و انتهای دعاها آمده است؛ امام (علیهالسلام) در دعاهای خود، تصدیق به نبوّت و امامت را در کنار اعتراف به وحدانیّت خدا تلقی می کند و مقام و منزلت پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلم) و علی (علیهالسلام) را وسیله ی تقرب قرار می دهد؛ چنان که در دعای روز عید قربان و روز جمعه می فرماید:
«خدایا، مرا از یکتاپرستان و مؤمنان و از تصدیق کنندگان به پیامبرت و پیشوایانی که فرمان بری از ایشان را واجب کرده ای، قرار ده؛ ...»[31]
وجود عالمی دیگر، که در آن افراد باایمان و نیکوکار به جزای اعمال خویش نایل می آیند و کافران و ستم کاران به کیفر اعمال خویش می رسند، از مسائلی است که امام در دعای دوازدهم می فرمایند:
«و به بازگشتشان به سوی مالک مهتران، اطمینان یافته اند و ارواحشان به کام یابی و رستگاری یقین کرده است.»[32]
و در دعای مکارم الاخلاق می فرمایند:
«و آسودگی از عذاب و گرفتاری روز قیامت را به من ببخش[33]».
از مسائل دیگری که در صحیفه ی سجادیه مطرح شده، فروع دین و احکام مربوط به آنها است. اگر در قرآن کریم دقت کنیم، می بینیم که گاهی بحث درباره ی یکتاپرستی را مطرح می کند. زمانی در معارف الهی بحث می نماید، گاهی قصه ها و داستان های گذشتگان را مطرح می سازد، سپس پندها و اندرزها و بعضی اوقات هم سخن از فطرت و آفرینش جهان به میان می آورد و در لابه لای این بافت مخصوص الهی، سخنی نیز از اقسام عبادات مانند نماز، زکات، روزه، حج، و امثال این ها به میان می آورد و از این طریق، بندگان مکلف خود را بدون این که جزئیات و شرایط و مواضع مسائل یاد شده را شرح بدهد ـ به راه ها و روش های ـ تقرّب به خدا رهنمون می شود و شرایط و جزئیات آن ها را به بیان پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلم) موکول می کند. این روش مخصوص، که از سودمندترین روش تعلیم و تربیت و بهترین راه برای برپا سازی جامعه است، در صحیفه ی سجّادیه نیز رعایت شده است. در ادامه به برخی احکامی که در صحیفه مورد اشاره قرار گرفت هست، اشاره می کنیم.
امام سجاد (علیهالسلام) در دعای چهل و چهارم می فرماید:
«بار الها، بر محمد و آل محمد رحمت بفرست و ما را در این ماه بر اوقات نمازهای پنج گانه و حدود آن، که تعیین کرده ای و واجبات آن را مقرر نموده ای ...»[34]
بدین وسیله، امام سجّاد (علیهالسلام) ما را به نمازی ارشاد می کند که اگر تمام شرایط و حدود آن رعایت شود، باعث تقرب و وسیلهی عروج به سوی خدای یگانه است و از فحشا و منکرات باز می دارد.
امام (علیهالسلام) در مورد فریضه ی روزه می فرماید:
«و سپاس خدایی را که یکی از راه های احسان را ماه خود، ماه رمضان، ماه روزه و ماه اسلام ... قرار داد، پس برتری آن را بر سایر ماه ها به خاطر احترام فراوان و فضایل نمایانی که برایش قرار داد، آشکار ساخت ... »[35]
زکات نوعی مالیات و جزء حقوقی است که خداوند برای گذران زندگی انسان های ناتوان، در اموال ثروتمندان قرار داده است تا بدین وسیله، بتوانند مشکلات و گرفتاری های زندگی خود را برطرف سازند. در اهمیت زکات همین بس که قرآن کریم 32 بار از آن یاد کره و غالباً هر جا سخن از نماز به میان آورده، در کنار آن، از زکات نیز یاد نموده است. امام سجاد (علیهالسلام) نیز، که یکی از شارحان و مفسران حقیقی احکام الهی است، در دعاهای خود به مسألهی زکات چنین می فرماید:
«ما را در این ماه، موفق بدار تا اموالمان را از مظالم و حقوق دیگران خالص و پیراسته کنیم و با بیرون کردن زکات ها آن را پاک سازیم.»[36]
- حج، عمره و زیارت قبر پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلم):
در مورد حج، عمره و زیارت مرقد شریف پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلم) امام سجاد(علیهالسلام) چنین می فرماید:
«خداوندا، بر من منّت گذار بر حج و عمره و زیارت قبر پیامبرت ـ که درود و رحمت و برکات تو بر او و خاندان او باد ـ و هم چنین زیارت قبول آل پیغمبر که همواره بر ایشان سلام باد ...[37]»
چنان که پیش از این گفتیم، امام سجاد (علیهالسلام) در صحیفه ی سجّادیه، فقط به مسائل اعتقادی و عبادی نپرداخته، بلکه به حکم آن که آن حضرت رهبر و مقتدای حقیقی جامعه بودند مسائل اجتماعی را نیز مورد توجه قرار دادند از جمله:
حضرت در دعای بیست و هفتم برای سربازان و مرزداران کشور و همه ی کسانی که به نحوی آنان را یاری و تجهیز نموده اند، دعا می کنند. گرچه در آن عصر، آنان تحت حاکمیت طاغوت مرزبانی می کردند و بعضی از آنان از دشمن ترین دشمنان آن حضرت بودند و پیوسته در صدد به دست آوردن فرصتی بودند که حضرت را از پای درآورند. اما چون مرزبانی آنان در نهایت، موجب حفظ کیان اسلام و مسلمانان بود، امام (علیهالسلام) بر ایشان دعا می کنند و هدایت و رستگاری آنان را نیز از خدای بزرگ می خواهند. «خداوندا، بر محمد و خاندانش رحمت فرست و مرزهای مسلمانان را به عزت خود استوار گردان، مرزبانان را به نیروی خود تقویت نما ... [38]»
یکی از احکامی که در عصر امام سجاد (علیهالسلام) ناشناخته باقی مانده بود، فریضهی امر به معروف و نهی از منکر بود. پیش از آن، پدر بزرگوار آن حضرت برای احیای این فریضه ی الهی، جان خویش را فدا کرد و وقتی رهبری جامعه ی اسلامی به عهدهی امام سجاد (علیهالسلام) قرار گرفت، ایشان برای احیای آن به پا خاستند. از جمله:
«و ما را در این روز و این شب و همهی روزهایمان برای انجام کارهای نیک و ترک کارهای بد ... و به پا داشتن امر به معروف و نهی از منکر موفق بدار[39].»
امام آشکارا حساسیت خود را به مسائل اجتماعی و مصالح امت اسلام نشان می دهد وبا انجام دعا به درگاه خداوند جهت نزول باران و برطرف کردن خشکسالی، اثبات می کند نسبت به مشکلات زندگی روزمره و دنیوی مردم نیز بیتفاوت نیست.[40]
حضرت در این دعای شریف، ضمن دعا برای حفظ همسایگان و دوستان از شرّ دشمنان، آنان را به اخلاق نیکو، حفظ اسرار و یاری مظلومان راهنمایی می کند.[41]
چنانکه اشاره کردیم، صحیفه ی سجّادیه تنها شامل راز و نیاز و مناجات و عرض حاجت در پیشگاه خدا نیست، بلکه ابعاد گوناگونی از جمله بعد سیاسی را نیز شامل می شود. امام در ضمن دعاهای خود در چندین مورد، مباحث را مطرح کرده است که میتوان از آنها توجه به مسئله امامت و عدم مشروعیت زمامداری خلفای جور را برداشت کرد. در ادامه به دو مورد از آنها اشاره میکنیم:
دوستی کردن با اهل بیت (علیهالسلام) و یارانشان و تنفّر و بیزاری جستن از دشمنان اهل بیت (علیهالسلام) از جمله موضوعاتی است که در دعاهای صحیفه مورد عنایت خاص امام زین العابدین بوده است. از جمله در دعای بیست و پنجم آمده است:
«پروردگارا، همانا من دوستدار و دوست آنان هستم و به سوی تو از دشمن آنان بیزاری می جویم و به سبب محبّت، دوستی، علاقه و اطاعت آنان به سوی تو نزدیکی می جویم.[42]»
صلوات بر محمد(صلیاللهعلیهوآلهوسلم) و اهل بیت طاهرینش بیش از تمام دعاها در صحیفهی سجّادیه تکرار شده است، به گونه ای که در اکثر موارد، در صدر و ذیل و متن دعا، بارها این دعای مستجاب والا قدر، بیان شده و دیگر حاجات و نیازهای انسان، در جوار آن، درخواست می گردد و امام سجّاد (علیهالسلام)، از خداوند متعال می خواهد که این صلوات را بی پایان و مستمر قرار دهد.[43]
امام سجّاد (علیهالسلام)، پس از دعای عید قربان، فرموده است:
«نیازهای خود را به درگاه خدای متعال عرضه کنید و پس از آن هزار بار بر محمد و آل محمد درود فرستید».[44]
گسترده بحث صلوات و درود، در بخش دوم دعای عرفه، بیش از همه مطرح است. سخن از کامل ترین برکت ها، سودمندترین رحمت ها، درودی فزاینده که فزاینده تر از آن نباشد، درودی که از رضوان الهی درگذرد و پیوستگی آن به بقای الهی پیوند خورد، دوردی که مانند کلمات الهی پایان نپذیرد، درودی که چندین برابر شود و همراه با گردش روزگار، مضاعف گردد، درودی هم وزن عرش و مادون آن، به شماره زمین ها و آنچه زیر آن ها و آنچه میان آن ها است که امام همواره به این دعا پرداخته است:
«ربّ صلّ علی محمد و اله صلوه تجاوز رضوانک و یتّصل اتّصالها ببقائک و لا ینفذ کما لا تنفذ کلماتک: ای پروردگار بر محمد و آل محمد درود فرست درودی که از خوشنودی تو تجاوز کرده درگذرد، و پیوستگی آن ببقاء و هستی تو پیوسته شود ... »[45]
علاوه بر آن، درود بر امامی از شمار امامان (علیهمالسلام) مطرح می شود که خداوند، دین خود را به وسیله ی او تایید میکند، پناهگاه مؤمنان و نور عالمین است. امام(علیهالسلام) از خدا می خواهد که معالم دین الهی را که ستمگران از میان برده اند، حیات دوباره بخشد، زنگار ستم را بزداید. امام (علیهالسلام) نه تنها بر پیامبر و اهل بیت (علیهمالسلام) دورد می فرستد، بلکه درود الهی را برای کسانی می خواهد که مقام اهل بیت را به خوبی شناخته و پذیرفته اند، راه آن ها را پی می گیرند و از ولایتشان جدا نمی شوند.
«ای پروردگار بر او و آل او درود فرست، درودیکه هر درود گذشته و تازه ای را در بر داشته باشد، و بر او و بر آل او درود فرست درودیکه نزد تو و نزد غیر تو پسندیده باشد، ای پروردگار درود فرست بر پاکیزتران خویشان آن بزرگوار که آنان را برای امر و فرمان خود برگزیدی.[46]»
این همه تأکید بر صلوات بر محمد و آل محمد در دعاهای امام سجاد(علیهالسلام) در زمانی صورت میگیرد که حتی نام گذاری اشخاص به اسم «علی» از سوی حکام بنی امیّه جرمی نابخشودنی بود و سبّ امام علی (علیهالسلام) وسیله ای برای نزدیکی به دستگاه حکومت به حساب می آمد، به کار بردن این عبارت، به طور مکرّر، ارزش خود را به خوبی نشان می دهد.[47]
کوتاه سخن آن که صحیفه سجادیه که از جمله منابع و متون مهم شیعی است که از قرن اول هجری باقی مانده است و شامل دعاهای و مناجات امام چهارم شیعیان، زین العابدین علی بن الحسین(علیهالسلام) میباشد، مانند قرآن مجید، دربردارنده ی اصول اسلامی و معارفی است که موجب تکامل نفوس و استواری عقاید و فزونی صفات پسندیده میگردد. اگرچه موضوع اصلی این کتاب دعا و نیایش است ولی شامل بسیاری از حقایق علوم و معارف اسلامی، عرفانی و قوانین و احکام شرعی و حتی مسائل سیاسی، اجتماعی و ... است که در شکل و قالب دعا بیان شده است؛ چراکه با توجه به شرایط و زمان امام سجاد و اختناقی که در آن زمان وجود داشت، بیان کردن معارف اسلامی در قالب دعا خود بهترین روش در مقابل برنامه های اموی بوده است.
1) آقا بزرگ تهرانی، محمد حسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، دفتر انتشارات اسلامی، قم، 1415 هـ ق.
2) ابن ابی الحدید، عزّ الدین عبدالحمید بن محمد، شرح نهج البلاغه، داراحیاء الکتب، 1387 هـ ق.
3) ابن شهر آشوب مازندرانی، ابوجعفر محمدبن علی، مناقب آل ابی طالب، نشر حیدریهی، نجفت 1380 هـ ق.
4) انصاریان، حسین، تفسیر و شرح صحیفه سجادیه، دارالعرفان، قم، چاپ اول، 1389 ش.
5) پیشوایی، مهدی، سیره پیشوایان، موسسه امام صادق (علیهالسلام)، قم، 1380 ش.
6) حسینی حسنی مدنی شیرازی، سید علی خان، ریاض السالکین، انتشارات الاسلامی، چاپ 4، قم، 1415 هـ ق.
7) سید بن طاووس، علی، اقبال الاعمال، دارالکتب، تهران، 1390 هـ ق.
8) شیخ مفید، محمد بن العثمان، الارشاد، موسسه آل البیت (علیهالسلام)، قم، 1413 هـ ق.
9) شیخ طبرسی ـ ابوعلی فضل بن حسن ـ اعلام الوری ـ موسسه آل البیت (علیهالسلام)، قم، 1417 هـ ق.
10) شیخ صدوق، ابوجعفر محمدبن علی بابویه قمی، علل الشرایع، موسسه دارالحجهی، قم، 1416 هـ ق.
11) رنجبر، محسن، نقش امام سجاد در رهبری شیعه، دفتر نشر معارف، قم، 1381 ش.
12) فیض الاسلام، علی نقی، ترجمه و شرح صحیفه سجادیه، انتشارات فقیه مهدی فیض الاسلام، تهران، 1375 ش.
13) موحد ابطحی، محمدباقر، صحیفه سجادیه الجامعه، موسسه امام مهدی، چاپ اول، قم، 1411 هـ ق.
14) مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، الوفاء، بیروت، چاپ دوم، 1403 هـ ق.
15) نجاشی، ابوالعباس احمد بن علی بن احمد بن العباس، رجال نجّاشی، انتشارات الاسلامی، قم، 1416 هـ ق.
[1]. شیخ مفید، ابوعبدالله محمد بن النعمان، الارشاد، مؤسسه آل البیت الاحیاء التراث، قم، 1413 هـ ق، ج 2، ص 137.
[2]. همان، ص 140.
[3]. شیخ طبرسی، ابوعلی فضل بن حسن، اعلام الوری، موسسه آل البیت الاحیاء التراث، قم، 1417 هـ ق، ج 1، ص 480.
[4]. ابن شهر آشوب مازندرانی، ابوجعفر محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب، المطبعۀ الحیدریۀ، نجف 1380 هـ ق، ص 108.
[5]. همان، ج 1، ص 480.
[6]. شیخ صدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن الحسین، علل الشرایع، موسسه دارالحجۀ للثقافۀ، قم، 1416 هـ ق، ج 1، ص 272.
[7]. پیشوایی، مهدی، سیره پیشوایان، موسسه امام صادق (علیهالسلام)، چاپ دوازدهم، قم، 1380، ص 300.
[8]. پیشوایی، مهدی، سیره پیشوایان، مؤسسه امام صادق (علیهالسلام)، قم، 1380، ص 301.
[9]. سید بن طاوس، علی، اقبال الاعمال، دارالکتب، تهران، 1390 هـ ق، ص 261.
[10]. همان، ص 261.
[11]. پیشوایی، مهدی، سیره پیشوایان، موسسه امام صادق، قم، 1380، ص 302.
[12]. پیشوایی، مهدی، سیره پیشوایان، مؤسسه امام صادق (علیهالسلام)، قم، 1380، ص 206.
[13]. همان، ص 207.
[14]. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، مؤسسه الوفاء، بیروت، چاپ دوم، 1403 هـ ق، ج 107، ص 42 ـ 45.
[15]. ابن ابی الحدید، عزالدین عبدالحمید بن محمد، شرح نهج البلاغه، داراحیاء الکتب العربیۀ، چاپ دوم، 1387 هـ ق، ج 6، ص 178 ـ 187، ج 11، ص 192.
[16]. شیخ آقا بزرگ تهرانی، محمد حسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ چهارم، 1415 هـ ق، ج 13 و 14، ص 345 ـ 359.
[17]. حسینی حسنی مدنی شیرازی، سید علی خان، ریاض السالکین، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ چهارم، 1415 هـ ق، ج 1، ص 53 ـ 213.
[18]. شیخ آقا بزرگ تهرانی، محمد حسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ چهارم، 1415 هـ ق، ج 15، ص 18 ـ 21.
[19]. حسینی حسنی مدنی شیرازی، سید علی خان، ریاض السالکین، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ چهارم، 1415 هـ ق، ج 1، ص 197 ـ 198.
[20]. حسینی حسنی مدنی شیز ازی، سید علی خان، ریاض السالکین، دفتر انتشارات اسلامی، قم، 1415 هـ ق، ج 1، ص 197 ـ 198.
[21]. همان، ص 198.
[22]. همان، ص 199.
[23]. النجاشی، ابوالعباس احمد بن علی احمد بن العباس، رجال نجّاشی، انتشارات اسلامی، قم، 1416هـ ق، ص 99.
[24]. آقا بزرگ تهرانی، محمد حسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، انتشارات اسلامی، قم، 1415 هـ ق، ج 15، ص 18.
[25]. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، موسسه الوفاء، بیروت، 1403 هـ ق، ج 107، ص 43 ـ 45.
[26]. استاد انصاریان، حسین، تفسیر و شرح صحیفه سجادیه، دارالعرفان، قم، چاپ اول، 1389، ج 1، ص 10.
[27]. پیشوایی، مهدی، سیرۀ پیشوایان، نشر اعتماد، قم، چاپ 12، 1380، مؤسسه امام صادق، ص 248.
[28]. موحد ابطحی، محمد باقر، صحیفه ی سجادیه الجامعه، مؤسسه امام مهدی (علیهالسلام)، چاپ اول، قم، 1411 هـ ق، دعای 47، ص 316.
[29]. همان، ص 182.
[30]. همان، دعای 48 ، ص 86.
[31]. موحد ابطحی، سید محمد باقر، صحیفه سجادیه الجامعه، مؤسسه امام مهدی (علیهالسلام)، چاپ اول، قم، 1411 هـ ق، دعای 48، ص 352.
[32]. همان، دعای 49، ص 357.
[33]. همان، دعای 20، ص 114.
[34]. موحد ابطحی، سید محمد باقر، صحیفه سجادیه، مؤسسه امام مهدی، چاپ اول، قم، 1411هـ ق، دعای 484، ص 211.
[35]. فیض الاسلام، علی نقی، ترجمه و شرح صحیفه سجادیه، انتشارات فقیه «سید مهدی فیض الاسلام»، تهران، 1375، ص 287.
[36]. همان، ص 211.
[37]. دعای 23، همان، ص 124.
[38]. صحیفه ی سجادیه، دعای 27، ص 132.
[39]. همان، دعای 6، ص 57.
[40]. همان، دعای 19، ص 107 ـ 108.
[41]. صحیفه ی سجادیه الجامعۀ، دعای 26، ص 131 ـ 132.
[42]. همان، دعای 25، ص 128.
[43]. دعای 32، ص 73.
[44]. دعای 48، ص 390.
[45]. دعای 47، ص 234.
[46]. دعای 47، ص 333.
[47]. رنجبر، محسن، نقش امام سجاد در رهبری شیعه، دفتر نشر معارف قم، 1381، ص 48.