نادره‌ی دوران

گذری بر زندگانی محقق کرکی(ره)

چکیده: 1

مقدمه. 1

زندگانی محقق کرکی در یک نگاه 2

شخصيت ممتاز محقق. 3

اساتید محقق کرکی. 3

شاگردان محقق کرکی. 4

آثار علمی محقق کرکی. 4

خدمات اجتماعی و دینی مرحوم محقق. 4

1. اصلاح روش صوفيانه صفويان. 4

2. اصلاح شاه دربار. 4

3. نشر فرهنگ شيعي. 4

4. اقامه نماز جمعه و جماعات.. 5

5. برخورد با خرافات و قصه سرايان. 5

سخن آخر. 5

منابع و مراجع. 5

 

چکیده:

مرحوم محقق کرکی معروف به محقق ثانی یکی از بزرگ­ترین اندیشمندان جهان تشیع در قرن نهم و دهم هجری است. وی از معدود علمایی است، که افزون بر داشتن نبوغ علمی فراوان و حضور مؤثر در عرصه فقه و اجتهاد، تأثیری انکارناپذیر در عرصه سیاست در عصر صفویه داشته است. ایشان به دعون شاه طهماسب صفوی به ایران آمد و عهده دار مقام شیخ الاسلامی گشت. خدمات و اصلاحات مرحوم محقق ثانی در جامعه شیعی دوره صفویه بسیار حائز اهمیت است از جمله‌ی آنها می­توان به اصلاح روش صوفیانه صفویان، مبارزه با خرافه­پردازی و قصه سرایان، اقامه برپایی نماز جمعه در مناطق مختلف جامعه‌ی شیعی ایران، اشاره کرد.

مقدمه

کشور اسلامی ایران حکومت­های مختلفی را به خود دیده است. اغلب این حکومت ها میانه خوبی با مذهب تشیع نداشتند و اندیشمندان شیعی نیز در برخی اوقات تحت فشار حکومت زندگی می کردند.

ظهور دولت صفویه در ایران را باید یکی از درخشان­ترین دوران شیعه در این کشور اسلامی دانست. در این دوره بسیاری از علمای برجسته شیعه فرصت بروز افکار خود را پیدا کردند.

دولت صفویه با برخورداری از افرادی لایق و کارآمد و عالم­دوست، بسیاری از علمای آن زمان را به دربار خود جذب کرد. در سوی دیگر نیز علمای شیعه با حضور در دربار و تأثیر بر شاهان صفوی موجبات تعالی و رشد شعائر شیعی را میان مردم فراهم کردند.

آنچه که در این نوشتار، مورد توجه بوده است، آشنایی با محقق ثانی یکی از بزرگان شیعی قرن دهم هجری است که با حضور خود در دربار، اصلاحات فراوانی در دین و فرهنگ شیعی مردم پدید آوردند.

زندگانی محقق کرکی در یک نگاه

علي بن عبد العالي معروف به «محقق کرکي« یا «محقق ثانی»، يکي از دانشمندان نامي و ممتاز و از مجتهدين و مفاخر والا مقام شیعه به شمار مي­رود. وی در  سال 865 يا 870 هجری در خانواده اي با ايمان در روستاي «کَرَک نوح»[1] از شهرهاي منطقه بقاع لبنان ديده به جهان گشود.

 وی در همان شهر علوم مقدماتی را نزد دانشمندان آن ديار آموخت، سپس به کشور مصر رفت و از دانشمندان آن ديار هم بهره های فراوانی برد و آنگاه به نجف اشرف وارد شد و در همانجا رحل اقامت افکند[2].

درگيري حکومت عثماني با صفويه باعث شد که بر شيعيان سخت گيري صورت گيرد. اين فشار و سخت گيري موجب هجرت علماء و بزرگان از مناطق عرب به سوي ايران شد. محقق کرکي نیز يکي از دانشمندانی بود که در دهه دوم قرن دهم هجري به احتمال زياد به دعوت شاه اسماعيل به ايران آمد.[3] اين عالم برجسته 15 سال در ايران ماند. اما جنگ چالدران و عدم توجه شاه اسماعيل به امور سياسي و فرهنگي و موقعيت علمای دربار سبب شد تا محقق کرکي به عراق بازگردد.[4]

پس از شاه اسماعیل صفوی، شخصيت معنوي فضل و نبوغ و کارداني محقق باعث شد تا شاه طهماسب از ايشان تقاضا کند که به ايران برگردد. شاه طهماسب به قدری شیفته‌ی شخصیّت و مقام علمی محقّق بود که  مي گفت:

«شما به حکومت و تدبير امور مملکت سزاوارتر از من مي باشيد؛ زيرا شما نائب امام (عج) هستيد و من يکي از حکمای شما هستم.»[5]

پس از بازگشت محقّق ثانی به ایران، شاه طهماسب مقام شیخ الاسلامی، که بالاترین مقام دینی به شمار می­رفت را به ایشان اعطا کرد و  دست او را در امور مملکت بازگذاشت. محقّق ثانی نیز از این فرصت استثنائی برای اصلاح برخی انحرافات دربار و نیز نیز ترویج مکتب تشیع و تثبیت مبانی آن در قلمرو حکومت صفوی نهایت بهره را برد.

در نهایت این عالم روحانی و فقیه جلیل القدر جهان تشیّع پس از عمری تلاش در جهت خدمت به مکتب اهل بیت علیهم اسلام، در سن 75 سالگی در نجف  اشرف از دنیا رفت. [6]  راجع به چگونگی درگذشت مرحوم محقق ثانی اختلافات وجود دارد، به گونه ای که برخی بر این باور هستند که عده اي از بزرگان دولت صفوي که از ورود کرکي به ايران متضرر شده بودند وي را در هجدهم ذيحجه سال 940 توسط سم مسموم کرده و به شهادت رسانده­اند.[7]

پيکر محقق کرکي را در جوار مرقد اميرالمؤمنين (عليه السلام)به خاک سپردند ولي نام و يادش و ميراث ماندگار شيعه تا ابد زنده است.    

از محقق ثاني دو پسر و دو دختر به يادگار ماند که هرکدام از دانشمندان عصر خود بشمار مي رفت پسر اول ايشان شيخ عبد العالي نام داشت که در کاشان مقيم بود. پسر دوم مرحوم محقق، شيخ حسن نام داشت. همچنین از دختران وی نیز دو علم وارسته به یادگار ماندند. یکی، مير سيد حسين است که در اردبيل تدريس داشت و به  حل و فصل مشکلات مردم مي پرداختند و از جمله علمای برجسته‌ی آن شهر به شمار می­رفت. [8] ودیگری سيد محمد باقر ، معروف به  ميرداماد است که از جمله اساتید صدرالمتألهين می­باشد.[9]

شخصيت ممتاز محقق

محقق ثانی، از برترین صاحبان فضل و بزرگترین فقهای شیعی است که از عنفوان جوانی به کسب علم و دانش پرداخت و آنچنان پژوهشگرانه به بررسی و تحقیق در لابلای متون فقهی پرداخت که او را محقق ثانی می‏نامند. یعنی، پس از محقق حلی(ره)، ایشان یکی از برجسته‏ترین پژوهشگران فقه آل محمد به شمار می‏آید. مرحوم محقق، احاطه کاملي بر علوم ديني و فقه و اصول فقه داشت، به طوري که تمام علماء و فقهاء شيعه عصر به برتری وی بر خود اذعان داشتند.

محقق ثانی مهارت عجيبي در فقه استدلالي داشت. تصانيف وی در این باره مورد توجه خاص فقيهان بعدي قرار گرفت. شهرت علمي محقق به قدري زبانزد عام و خاص شد که پادشاه ايران از وی خواست تا به ايران آيد و در سمت شيخ الاسلامي کشور ايران، اختياراتي را بر عهده گيرد.[10]

علي ابن عبد العالي در وادي وارستگي و خودسازي نيز سرآمد ديگران بود، وی زندگی زاهدانه ای را اختیار کرد و تقيد عميقي به انجام فرامین الهي داشت.[11]

برخی از دانشمندان نام­آور شیعه راجع به مقام علمی محقق ثانی توصیفاتی دارند که شخصیّت این عالم بزرگوار را بهتر نمایان می­سازد.

 شهيد ثاني در يکي از عبارات خود محقق ثاني را با القابي همچون امام، محقق، منقح، نادره                           زمان در گرانبهاي روزگار مورد تمجید و تعریف قرار داده است.

مرحوم شیخ حرّ عاملی راجع به  محقق ثانی می نویسد:

« شخصيت شيخ بزرگوار علي ابن عبد العالي عاملي کرکي، از لحاظ وثاقت و علم و فضل و جلالت قدر و عظمت شأن و کثرت تحقيق، مشهورتر از آن است که ذکر شود.... .»

عالم بزرگ شیعه مرحوم علامه مجلسی در این باره می نویسد:

«ايشان افضل المحققين، مروج مذهب ائمه طاهرين و از مشايخ متأخرين است، نادره زمان، گوهر ناشناخته دوران و داراي تصانيف نيکو مي باشند.»[12]

سید حسن صدر از اندیشمندان مشهور شیعه مرحوم محقق را چنین توصیف می­کند:

«محقق ثاني مروج مذهب، استاد نامي و زنده کننده مراسم مذهب انور.... است.»[13]

اساتید محقق کرکی

علي ابن عبد العالي فقيه و دانشمند و مدافع حريم اهل بيت و حامي شيعيان با مسافرت و حضور در جلسات درس اسانيد مختلفي به اين مقام رسيده بود. وی از لبنان تا مصر و از مصر تا نجف از محضر اساتیدی برجسته بهره برد که برخی از آنها عبارتند از: علي ابن هلال جزائري؛ محمد بن داوود بن مؤذن جزيني؛ شمس الدين محمد بن خاتون عاملي؛ سيد حيدر عاملي؛ احمد بن علي عاملي؛ زين الدين جعفر بن حسام عاملي؛ شمس الدين محمد بن احمد صهيوني؛ ابي يحيي زکريا انصاري؛ ( از علمای اهل سنت)؛ کمال الدين ابراهيم بن محمد بن ابي شريف قرشي ( از علمای اهل سنت).[14]

شاگردان محقق کرکی

محقق کرکي شاگردان زيادي تربيت کرد که بسياري از فقهاء و دانشمندان قرن نهم و دهم هجري از شاگردان وی مي باشند که برخی از آنها عبارتند از: شيخ علي منشار؛ شيخ محمد بن حسن عاملي نطنزي؛ سيد محمد بن ابيطالب استر آبادي؛ علي ابن عبد الصمد عاملي؛ میرزا معز الدين اصفهاني؛ علي ابن عبد العالي عاملي ميسي؛ سيد نعمت الله جزائري؛ حسين بن محمد مکي؛ سيد شرف الدين سماک؛ ابراهيم ابن علي ميسي[15]

آثار علمی محقق کرکی

مرحوم محقق کرکی حدود هفتاد و یک کتاب و رساله دارد. با وجود این، باید اذعان کرد که معروفترين و گران­قدرترين اثر محقق ثاني، «شرح کتاب قواعد علامه حلي» مي باشد که به نام جامع المقاصد في شرح القواعد  مشهور است و محقق ثاني را به واسطه همين کتاب »صاحب جامع المقاصد» مي گويند.

اين کتاب ارزشمند از نظر لفظ و معني و نگارش و محتوي از نفيس ترين و بهترين متون فقهي شيعه به شمار مي آيد. در اهميت اين اثر ارزشمند همين بس که صاحب جواهر فرموده است: هر مجتهدي که جامع المقاصد، وسائل الشيعه و جواهر را داشته باشد، براي فهم و استدلال و استنباط و نگارش فقه نيازي به کتاب بعدي ندارد.»[16]

خدمات اجتماعی و دینی مرحوم محقق

محقق ثاني در زمينه تنظيم امور ديني بر اساس مکتب پسنديده اهلبيت (عليه السلام) خدمات شایانی انجام داد که مهمترين اقدامات وی عباتند از:

1. اصلاح روش صوفيانه صفويان

صفويان بر پايه صوفيه به قدرت رسيده بودند و شخص شاه صفوي به عنوان مرشد اصلي صفويه شناخته مي شد. به گونه ای که به فرموده شهيد مطهري اگر علمای دین، اقدامات اصلاحی انجام نمی دادند، شيعه ايران امروزه مثل صوفيان ترکيه و شام مي شد.

محقق که تصوف را برای فقه شيعه خطرناک مي دانست، با حمايت شاه طهماسب تلاش فراوانی جهت ایجاد اصلاحات مذهبي انجام داد.

این اصلاحات موجب اعلام مخالفت هایی از سوی برخی درباریان شد، تا آنجا که عده ای در صدد قتل محقق بر آمدند.

محقق کرکي حتی در ميان علماء نيز مخالفاني را داشت که با آنان جلسات مناظره برقرار مي کرد.[17] با وجود این، شاه طمهاسب در تمام مراحل، مدافع محقق بود و محقق نيز لحظه اي از تلاش باز نايستاد.

2. اصلاح شاه دربار

محقق در اصلاح درباريان و وابستگان و کارگذاران صفوي هم جديت بخرج مي داد.[18] و از نفوذ خود در دربار و نیز علاقه‌ی زاید الوصف شاه طهماسب صفوی، برای تأثیر گذاشتن بر شخصیّت شاه و جلوگیری از انحراف وی و درباریان مدد می­جست. به گونه­ایکه نوشته­اند تأثیر  محقق بر شاه چنان بود که شاه طهماسب از اعمال گذشته خود توبه و  استغفار کرد.

3. نشر فرهنگ شيعي

محقق کرکي فرهنگ شيعي را در سراسر ايران گسترش داد و به نشر آن میان مردم پرداخت. از جمله این اقدامات اضافه کردن  «اشهد ان عليا ولي الله» و «حي علي خير العمل» به اذان و اقامه نماز بود که به مدّت پنجاه و شش سال، زمان طغرل بيک سلجوقي ترک شده  بود.[19]

4. اقامه نماز جمعه و جماعات

محقق با نگارش رساله «نماز جمعه» زمينه را براي سراسري شدن اقامه نماز جمعه در جامعه شيعي ايران فراهم کرد. [20] همچنین وی فرمان داد تا در هر شهر و دهکده اي امام جماعتي تعيين گردد تا نماز جماعت برقرار گردد و همچنين اصول اسلام آموزش داده شود.[21]

5. برخورد با خرافات و قصه سرايان

در عصر محقق کرکی، گروهی با قصه پردازي و بیان داستان­هاي ساختگي خود از قرن­هاي پيشين مروج تفکر منحرف پيشنيان شده بودند.

محقق کرکي قصه خواني را تحريم کرد و کتابي ارزشمند در اين زمينه به نام مطاعن المجرميه نوشت و در آن کتاب، مردم را به دوري و کناره گيري از قصه خوانان دروغگو فراخواند.[22]

سخن آخر

سخن آخر اینکه مطالعه‌ی سرگذشت علماء و بزرگان شیعه در عصر صفوی این نکته را آشکار می­سازد که همکاری علماء با دربار و قبول مناصب حکومتی و عهده­دار شدن مقام شیخ الأسلامی، که بعضاً باعث طعن ایشان توسّط برخی افراد ناآگاه شده است، نه بجهت تأیید و مشروعیّت بخشی به نظام پادشاهی صفوی، بلکه به جهت غنیمت شمردن فرصتی استثنائی بود که در تاریخ همراه با محنت و رنج تشیّع به دست آمده بود. این بزرگان با درک درست از شرائط زمان، کنارگیری و عزلت نشینی در این برهه‌ی حسّاس تاریخی را روا ندانسته و با حضور در دربار صفوی، ضمن انجام اقدامات اصلاحی ، نهایت تلاش خود را برای دفاع و ترویج مکتب تشیّع و خدمت به مکتب اهل بیت و تثبیت مبانی اعتقادی آن به کار بستند. از همین روست که حضرت امام خمینی (ره) بنیانگذار کبیر انقلاب اسلامی ایران، از سازگاري و همکاري محقق ثانی با دربار به عنوان يک گذشت و مجاهده نفساني ياد کرده و آنرا شگرد ایشان و وسیله­ای برای ترویج مذهب دانسته است.[23]

منابع و مراجع

تنکابني، مير احمد، قصص العلماء، انشارات علمی فرهنگی، 1386.

پور اميني، محمد باقر، صفويان نماد اقتدار ايران، انتشارات نور السجاد، 1381.

جعفريان، رسول، صفويه از ظهور تا زوال، مؤسسه فرهنگي دانش و انديشه معاصر، 1378

دواني، علي، مفاخر اسلام، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامي؛ 1386.

جمعي از پژوهشگران حوزه علميه قم، گلشن ابرار، قم،‌ انتشارات سازمان تبليغات اسلامي، 1379.