چکیده:

طرح مسئله

مفهوم لغوی و اصطلاحی زوجیّت

زوجیّت در قرآن کریم

تولید مثلهای غیر جنسی

الف) بکر زایی

آیا حضرت مریم دو جنسی بوده است!

ب) شبیهسازی

آیا ممکن است روزی انسان شبیهسازی شود؟

نتیجه‌ی بحث

 

چکیده:

   «زوج» در لغت به معنای مقارنه‌ی دو شیئ و در اصطلاح نیز به هر کدام از نر و مادّه که قرین یکدیگرند اطلاق می­شود. قرآن کریم از زوجیّت میوه­ها، گیاهان و دیگر چیزهایی که انسان­ها نمی­دانند، سخن به میان آورده و در آخرهم اشاره به زوجیّت همه‌ی اشیاء جهان می­کند. امروزه در زیست­شناسی راجع به تولید مثل­های غیر مزدوج، یعنی تولیدمثل­هایی که فرد ماده بدون تماس با فرد نر، بارور شود، مباحث زیادی مطرح است که شیوه‌ی بکرزایی و شبیه­سازی از جمله‌ی آنهاست. بکرزائی یا پاراتنوژنزیس، پدیده ایست که طی آن سیستم جنسی مؤنّث، بدون حضور سلّول­های جنسی مذکّر، به تنهایی قادر به باروری خویش باشد و شبیه­سازی به معنای تولید مثل به روش غیرجنسی از افراد انتخاب شده به گونه ایست که نسل ایجاد شده از آنها از لحاظ محتوای ژنتیکی کاملاً شبیه همتای خود باشد و یا به معنای  به دست آوردن سلول­های بنیادی جنین است تا بتوان از آن در درمان ناتوانی­ها و بیماریها استفاده کرد. علی رغم تمامی دستاوردهای بشر در زمینه‌ی تولید مثل­های غیر جنسی ولی این شیوه توانائی برابری با شیوه‌ی تولید مثل­ها جنسی را ندارند و نمی­تواند ناقض اصل زوجیّت باشد؛ چراکه اوّلاً امکان انجام آنها در مورد انسان به شدّت در هاله­ای از ابهام قرار دارد و بر فرض امکان، صدمات و لطمات جبران ناپذیری را برای نسل بشر به همراه خواهد داشت. مضاف بر اینکه کارآیی این روش­ها محدود بوده و به تولید مثل موجودات مجانس منحصر می­شود.

طرح مسئله

اگرچه تفسیر آیات الهی به وسیله‌ی دستارودهای بشر در زمینه‌ی علوم و تکنولوژی، به علّت قصور دانش بشر در فهم کنه کلام الهی، امر معقولی به نظر نمی­رسد، با این وجود، بررسی ظرافت­های نهفته در قرآن کریم و اخبارات آن از عجائت خلقت و شگفتی­های آفرینش و تطبیق آن با یافته­های علمی بشر در اعصار حاضر، می­تواند نمایانگر اعجاز این کتاب آسمانی و شگفتی­های نهفته در این میراث گرانقدر نبی اکرم اسلام صلی الله و علیه و آله و سلم باشد.

از جمله کشفیّات جدیدی که در این چند سال اخیر اتّفاق افتاده و تحوّل عظیمی را به خصوص در علم پزشکی به وجود آورده است، مسئله شبیه­سازی یا کلونینگ در موجودات زنده است. در جریان این تکنولوژی نوین، تولّد موجودات زنده از یکی از والدین و بدون دخالت دیگری، امکان پذیر شده است. این در حالی است که در روند طبیعی تولید مثل، هر یک از پدر و مادر در تولید فرزند نقش داشته و فرزند موجودی مرکّب از سلول­های جنسی نر و مادّه بوده است.

حال سؤال اصلی این است که آیا این شیوه‌ی نوین در تولید مثل موجودات، مورد نقضی بر قانون خلقت و سنن لایتغیّر الهی نیست و اگر چنین است با توجّه به اینکه مسئله زوجیّت و خلقت موجودات از زوجین در قرآن کریم مطرح شده است، آیا این دستاورد بشری نقضی بر آیات الهی وارد نمی­سازد و اساساً مسئله شبیه­سازی با مسئله‌ی زوجیّت مورد اشاره قرآن چگونه قابل جمع است؟

مفهوم لغوی و اصطلاحی زوجیّت

زوج در لغت به معنای «مقارنة الشئ لشیئ»[1] است. در اصطلاح نیز در مورد حیوانات، به هر کدام از نر و مادّه که قرین یکدیگرند «زوج» اطلاق می­شود همچنین در غیر حیوانات و به طور کلی در همه‌ی اشیاء به هر چیزی که مماثل و شبیه دیگری باشد، «زوج» گفته شده است.[2]

علامّه‌ی طباطبائی در مورد معنای «زوج»، علاوه بر اشتمال این لفظ بر نوعی اقتران، عنصر تأثیر و تأثر را نیر در معنای لغوی این واژه دخیل دانسته و می­نویسد: «کلمه‌ی زوجین به معنای دو چیزی است که مقابل هم باشند؛ یکی فاعل باشد و مؤثّر و دیگری متأثّر. از آنکه فاعل است عملی سر بزند و بر آنکه منفعل است واقع شود. مانند زن و شوهر»[3]

ایشان در جای دیگر می­نویسد: «مسئله‌ی تزویج دو چیز با هم و پدید آمدن چیز سوّم، اختصاص به انسان و حیوان و نبات ندارد؛ بلکه خداوند تمامی موجودات را از این راه پدید می­آورد... و به طور کلی عالم را از دو موجود فاعل و منفعل درست کرده است که این دو به منزله‌ی نر و مادّه‌ی حیوان، انسان و نباتند؛ هر فاعلی با منفعل خود برخورد می­کند و از برخورد آندو، موجود سوّم پدید می­آید.[4]

صاحب تفسیر نمونه نیز هرچند کلمه‌ی «زوج» را در اصل لغت به معنای دو جنس نر ومادّه دانسته است، امّا این اصطلاح را قابل توسعه معنایی دانسته و معتقد است که با تعمیم این اصطلاح به نیروهای مثبت و منفی، از آنجا که تمام اشیاء عالم از ذرّات مثبت و منفی ساخته شده است، قانون زوجیّت به تمام عالم قابل سرایت است.[5]

زوجیّت در قرآن کریم

تا چند قرن پیش از این، بشر به وجود زوجیّت در تمامی جاندران اطّلاعی نداشت تا اینکه گیاه­شناس معروف سوئدی« کارل لینه»(1757-1787) نظریّه‌ی خود را مبنی بر وجود نر ومادگی در بین گیاهان در سال 1731، ارائه کرد.

این درحالی است که قرآن کریم بیش از هزار سال پیش، از زوج و جفت بودن نباتات و جاندران، سخن به میان آورد. خداوند در سوره‌ی رعد می­فرماید:

«وهو الذی مدّ الأرض و جعل فیها رواسی و انهاراً و من کلّ الثمرات جعل فیها زوجین اثنین»[6]

(او کسی است که زمین را گسترده و در آن کوه­ها و نهرهایی قرار داد و از تمام میوه­ها در آن جفت آفرید.)

در آیه­ای دیگر آمده است: «و من کلّ شیئ خلقنا زوجین لعلّکم تذکّرون»[7] از هر چیزی دو زوج آفریدیم.

نکته‌ی قابل توجّه در این آیه استفاده از واژه‌ی «شیئ» است که می­تواند بیانگر این مطلب باشد که قانون زوجیّت علاوه بر جاندران، در تمامی اشیاء و موجودات عالم نیز وجود دارد. این بیان با کشفیّات علمی در مورد اتم­ها صورت گرفته است، قابل فهم­تر است. امروزه روشن شده است که اتم­ها از اجزای مختلفی تشکیل شده­اند. اجزائی که دارای بار اکتریسیته منفی هستند و الکترون نامیده می­شود و اجزائی که دارای بار اکتریسیته‌ی مثبت بوده و پروتون نامیده می­شوند.

هر چند نمی­توان این احتمال را در تفسیر  آیه از نظر دور داشت که ممکن است مقصود زوجیّت مورد ذکر، دو جنس متقابل باشند؛ مانند شب و روز، آسمان و زمین، دریا و خشکی، نرمی و زبری و... چنانچه در روایتی از امام رضا علیه السلام آمده است:

«خداوند اشیاء جهان را متضاد آفرید تا روشن شود برای او ضدّی نیست و آنها را با هم قرین ساخته تا معلوم شود، قرینی برای او نیست؛ نور را ضدّ ظلمت و خشکی را ضدّ تری و خشونت را ضدّ نرمش و سرما را ضدّ گرما قرار داده است و در عین حال اشیاء متضادّ را جمع کرده است و موجودات نزدیک به هم را از هم جدا نموده تا این جدائی بر جداکننده و آن پیوستگی، دلیل بر پیوند دهنده باشد و این است معنای «ومن کلّ شیئ خلقنا زوجین»[8]

بنابراین قرآن کریم گاهی از سخن از زوجیّت میوه­ها به میان می­آورد و در مرتبه‌ی بعدی از زوجیّت گیاهان می­گوید[9]. گاهی نیز سخن از زوجیّت چیزهایی می­گوید که انسان­ها نمی­دانند[10] در آخرهم اشاره به زوجیّت همه‌ی اشیاء جهان می­کند.

تولید مثل­های غیر جنسی

تصور ولادت فرزند بدون دخالت جنس از لحاظ علوم زیستی این عصر امری ممکن و قابل وقوع شمرده شده است. امروزه در زیست­شناسی راجع به تولید مثل­های غیر مزدوج، یعنی تولیدمثل­هایی که فرد ماده بدون تماس با فرد نر، بارور شود، مباحث زیادی مطرح است و شواهد زیادی را برای اینگونه باروری­های ذکر کرده­اند. این تولید نسل­های غیر معمولی، در بسیاری از موجودات زنده جاری است و تکثیر این موجودات، گاهی از همین طریق صورت می­گیرد که شیوه‌ی بکرزایی و شبیه­سازی از جمله‌ی آنهاست.

الف) بکر زایی

بکرزائی یا پاراتنوژنزیس، پدیده ایست که طی آن سیستم جنسی مؤنّث، بدون حضور سلّول­های جنسی مذکّر، به تنهایی قادر به باروری خویش باشد. بکرزایی در گونه­های مختلف جانداران ابتدایی مانند حشرات، عنکبوتان و بندپایان مشاهده شده است. در برخی کرم­ها نیز سیستمی شبیه آن با نامtrue hermaphrodism (دوجنسی) وجود دارد.

جالب توجّه است که در بکزایی، گونه‌ی ماده به تنهایی و بدون حضور جنس مذکّر می­تواند شبیه خود را به وجود آورد، یعنی گونه‌ی ماده به تنهایی برای تولید مثل و ازدیاد نسل جنس مؤنّث کافی است. یکی از دانشمندان در این زمینه می­گوید:

«در مورد نقش پدر و مادر در امر تولید مثل، باید به آزمایش­های«لوب باتیون» اشاره کرد. در این آزمایش­ها با کمک روش­های ویژه، از تخمک بارونشده‌ی یک قورباغه، بدون دخالت اسپرم ماتوزوئید و نطفه‌ی نر، قورباغه‌ی جدیدی را به وجود آوردند. به این ترتیب ممکن است بتوان بک عامل شیمیائی یا فیزیکی را جانشین سلول مذکّر کرد.»[11]

نکته‌ی دیگر در این زمینه این است که هنوز بکرزایی انسان به اثبات نرسیده است و در مطالعات آزمایشگاهی و هم در تولید کودکان خارج از بدن انسان، هم به سلول جنسی مذکّر و هم به سلّول جنسی مؤنّث نیاز بوده است. چنین می­توان گفت که حتّی اگر در انسان تولید مثل بکرزایی به اثبات برسد، هرگز بدون وجود اسپرماتوزوئید و سلول جنسی مذکّر، منجر به تولید نوزاد مذکّر نمیشود، حتیّ در شبیه­سازی نیز هنوز موفّق به انجام این کار نشده­اند.

آیا حضرت مریم دو جنسی بوده است!

با توجّه به آنچه گفته شده و سؤالی مطرح می­شود که آیا حضرت مریم سلام الله علیها و نحوه‌ی تولّد حضرت عیسی علیه السلام را نمی­توان نمونه­ای بر وجود بکرزایی در نسل بشر به شمار آورد.

برخی صاحبنظران با بیاناتی وجود چنین احتمالی را تقویت کرده­اند. ازجمله آقای یدالله سحابی در کتاب «خلقت انسان» به این موضوع اشاره کرده و می­نویسد: «بی­شوهر زاییدن مریم، یکی از مظاهر صفات غیر عادی او بوده است. این صفت هرچند غیر معمول است امّا غیر طبیعی و غیر بشری نیست»[12]

ایشان با استناد به واژه‌ی «تمثّل» موجود در آیه بیان داشته اند که این کلمه از باب تفعّل است که مفهوم دفعات و درجات متوالی را دارد و لذا می­رساند که تجسّم رسول وحی پروردگار، یک مرتبه صورت نگرفته بلکه مراتبی در این تظاهر بوده تا از یک طرف موجب وحشت و ناراحتی و آثار سوء هراس در نسل نشود و از طرف دیگر برای امکان ترشّح غدد تناسلی و آمادگی آن، وجود پاک مریم را تدریجاً تحت عوالم ملکوتی قرار دهد.[13]

امّا باید توجّه داشت که هر چند حضرت مریم- سلام الله علیها- از جمله ابنای بشر و انسان بوده است ولی از این نمی­توان نتیجه گرفت که نحوه‌ی بارداری و تولید فرزند وی نیز کاملاً طبیعی و داخل در چهارچوب عوامل طبیعی بوده است.

خداوند از یک سو در آیات متعدّدی در مقام بیان انساب و سلسله‌ی نسلی حضرت مریم و حضرت عیسی- علی نبینا و آله و علیه السلام- بر آمده است تا تصوّر غیر بشری بودن آنان از اذهان پاک شود[14] و از سوی دیگر با بیان نحوه‌ی باردار شدن حضرت مریم و دخالت فرشته‌ی الهی در این زمینه، این کار را فراتر از عوامل طبیعی دانسته و آنرا در حیطه‌ی معجزات داخل کرده است.

خداوند خلقت حضرت عیسی علیه السلام را به خلقت حضرت آدم- علی نبینا و آله و علیه السلام-، تشبیه کرده است و می­فرماید: « انّ مثل عیسی عند الله کمثل آدم ...»[15]  تا بیان کند که در مورد حضرت مریم معجزه­ای رخ داده است و آن اینکه جنس مؤنّث به تنهایی توانسته است بارور شود و پسری را به دنیا بیاورد. در حالیکه در بکر زائی موجودات دیگر، از مؤنث، مؤنّث دیگری پدید می­آید و لذا نمی­توان آنرا در قالب عوامل طبیعی خلاصه کرد. از همین روست که خداوند، حضرت مریم و فرزندش حضرت عیسی- علی نبینا و آله و علیه السلام- را «آیه» و نشانه‌ی الهی برای عالمیان دانسته و می­فرماید: «والتی أحصنت فرجها فنفخنا فیها من روحنا و جعلناها و ابنها آية للعالمین»[16]

ب) شبیه­سازی

یکی از مسائلی که انسان امروز با آن روبروست و بحث­های زیادی پیرامون آن صورت می­گیرد، فن­آوری شبیه­سازی یا «کلونینگ» است.

شبیه­سازی به معنای تولید مثل به روش غیرجنسی از افراد انتخاب شده به گونه ایست که نسل ایجاد شده از آنها از لحاظ محتوای ژنتیکی کاملاً شبیه همتای خود باشد. برای این منظور هسته‌ی سلول غیرجنسی یا پیکری، به تخکمی که قبلاً از هسته تهی شده است، منتقل می­شود. از اینرو این فرایند دارای چهار مرحله است: 1- اخذ سلول اهدا کننده هسته؛ 2- خروج هسته‌ی از تخمک گیرنده؛ 3- جایگزین کردن هسته‌ی تخمک با سلول دهنده؛ 4- کشت و انتقال جنین بدست آمده به رحم.

این تکنیک اوّلین بار در سال 1938 میلادی از سوی هانس اسپمن انجام شد. مشکلات زیادی در راه شبیه­سازی پستاندران وجود داشت تا آنکه محققان اسکاتلندی توانستند گوسفند شبیه­سازی شده با نام دالی(Dolly) را تولید کنند. پخش خبر تولید گوسفند شبیه­سازی شده در سال 1997، توجّه محافل پزشکی، مذهبی، سیاسی و... را در جهان به سوی خود جلب کرد و از آن به عنوان نقطه‌ی عطف علم در آن سال یاد شد.

در حال حاضرشبیه سازی به دو صورت انجام می­پذیرد:

1- شبیه­سازی تولید مثلی که با هدف بقای نسل و دارا شدن فرزندی همتای والد از نظر محتوای ژنتیکی صورت می­گیرد که در بالا تشریح شد.

2- شبیه سازی درمانی که هدف اصلی آن به دست آوردن سلول­های بنیادی جنین است تا بتوان از در درمان ناتوانی­ها و بیماریهای استفاده کرد.

از آنجاکه سلول­های بنیادی، سلول­های تمایز نیافته­ای هستند که با شرائط مناسب، توانایی تمایز به انواع سلول­های بالغ را دارا می­شوند، می­توان گفت شبیه­سازی با استفاده از چنین سلول­هایی برای بدست آوردن بافتها یا اندام­های دچار مشکل، می­تواند چشم­اندازی از آینده­ای روشن را برای بیماران صعب العلاج نوید دهد. 

آیا ممکن است روزی انسان شبیه­سازی شود؟

با توجّه به هزینه‌ی بالا و درصد کم موفقیّت در شبیه­سازی حیوانات(بین یک تا دو درصد) که به علّت دانش کم درباره‌ی روش شبیه­سازی از طریق تولّد می­باشد، هرگونه تلاش برای تولید مثل انسان از این روش، در حال حاضر با شکست روبرو خواهد شد. بخصوص که پس از تولّد حیوانات شبیه­سازی شده حدود 30% از این حیواناتی که زنده به دنیا می­آیند، دارای ناتوانایی های بارز جسمی و مشکلات جدّی پس از تولّد می­باشند. دانشمندان عوارض مشابهی را برای شبیه­سازی انسان از این رو پیش بینی می­کنند.

بنابراین به نظر می­رسد که در حال حاضر به دلیل ضعف تکنولوژی و دانش و نیز نبود توافق عمومی در  سطح جهان، عملاً هیچ دانشمندی به خود اجازه انجام آزمایش برای شبیه­سازی انسان را نمی­دهد. امّا هرگاه این موضوع تحقق یابد، می­توان ادّعا کرد که هر فردی ممکن است، میلیونها بدل و شبیه خود داشته باشد.[17]

نتیجه‌ی بحث

با توجّه به جایگاه مسئله زوجیّت در قرآن کریم و نیز دستاوردهای جدید بشر در نحوه‌ی تولید مثل­های غیر جنسی می­توان نکات زیر را بیان داشت.

1- اگر چه در ابتدا به نظر می­رسد که تولید مثل­های غیرجنسی مثل بکرزایی و شیبه­سازی خلاف قانون زوجیّت در عالم است، امّا با توجّه به فرایند آنها مشخّص می­شود که این اشکال خاص تولید مثل تنها به تولید محصول خاصی از همنوعان خویشند و به هیج وجه نمی­توانند جایگزین شیوه‌ی زوجیّت که اساس و منشأ پیداش انواع مختلف موجودات بر روی این کره‌ی خاکی است، شوند.

2- بنابرآنچه گذشت، هنوز شبیه­سازی در مورد یک انسان کامل صورت نگرفته است و هنوز از سوی کسی چنین ادّعایی صورت نگرفته است. بنابراین نمی­توان با این فرضیه و آرزوی علمی، نقضی بر قانون عام و جاری زوجیّت که بر همه‌ی عالم حاکم است، وارد کرد.

3- شبیه­سازی بر روی انسان برفرض امکان وقوع، با مشکلات و عوارض خاصّی روبروست که خود می­تواند حاکی از ناتوانی این روش برای تبدیل شدن به جایگزینی مناسب برای شیوه‌ی متداول و طبیعی تولید مثل یعنی تولید مثل جنسی باشد.